Zorgkliniek Emergis te Kloetinge

De nieuwe zorgkliniek van Emergis te Kloetinge is het schoolvoorbeeld van circulair bouwen in Nederland. Het geeft de materialen uit het kantoor van Rijkswaterstaat in Terneuzen een tweede (of zelfs derde) leven! De houtconstructie, ontworpen door ABT samen met Adviesbureau Lüning speelt hierin een belangrijke rol.

Het ontwerp

In 2000 realiseerde Rijkswaterstaat in Terneuzen het meest duurzame kantoor van Nederland. Omdat de grond waar het districtskantoor staat nodig was voor de uitbreiding van de zeesluis, moest het kantoor in 2015 alweer worden afgebroken.

Tegelijkertijd wilde Emergis haar kinder- en jeugdkliniek in Kloetinge verbouwen. Op initiatief van de architect, Rothuizen uit Middelburg, heeft Emergis gekeken of het mogelijk was om voor de nieuwe kliniek zoveel mogelijk materiaal uit het gebouw van Rijkswaterstaat te gebruiken.

Dit heeft ertoe geleid dat een groot deel van de materialen in de zorgkliniek aan een tweede of zelfs derde leven zijn begonnen. 

Houtconstructie

Voor de hoofddraagconstructie maakte ABT samen met Adviesbureau Lüning, een ingenieursbureau gespecialiseerd in houtconstructies, gebruik van het hout uit het kantoor van RWS. Het houten skelet is zorgvuldig door New Horizon geoogst. Alle bruikbare houten balken en kolommen zijn geïnventariseerd en vastgelegd in lijsten. Met behulp van deze voorraadlijsten zijn de ingenieurs van ABT en Adviesbureau Lüning aan het ontwerpen gegaan. 

Net als bij het ontwerpen van nieuwbouw met nieuwe materialen zijn de gebruikelijke sommen naar sterkte, stijfheid en stabiliteit uitgevoerd.

In het geval van Emergis werden de uitkomsten van deze ontwerpberekeningen gecombineerd met de beschikbare afmetingen én hoeveelheden. Wanneer de benodigde sterkte onvoldoende aanwezig was bij de beschikbare materialen, zijn meerdere balken gecombineerd tot een doorsnede met meer capaciteit. 

Wanneer de benodigde lengte onvoldoende was werden meerdere korte liggers samengesteld tot liggers met een grotere overspanning.

Voor de grootste overspanning in de sportzaal is gebruik gemaakt van extra trekstangen. Met behulp van deze toevoeging zijn onderspannen liggers gemaakt die de overspanning van 16m in één keer kunnen halen. Ondanks dat de onderdelen waaruit ze zijn samengesteld zelf maximaal 5m lang zijn. 

Oorspronkelijk was het idee om de koppen van de kolommen en liggers van het hout te verwijderen, dit in verband met de aanwezige gaten van de verbindingsmiddelen uit het kantoor van Rijkswaterstaat. Tijdens het detailleren is er voor gekozen om deze ‘littekens uit het vorige leven’ juist in het zicht te laten. Zo is ook visueel duidelijk dat het hout voor een tweede keer gebruikt wordt. 

Gevels

Voor de gevels is de architect uitgegaan van dezelfde gevels als in het donorgebouw van Rijkswaterstaat. Hierdoor was het mogelijk om de HSB-binnenbladen, de kozijnen en de luifels te hergebruiken. Deze materialen gaan dus op voor een tweede termijn in Emergis. De shingles (de houten plankjes die zijn gebruikt als gevelbekleding) beginnen inmiddels zelfs aan hun derde termijn. Deze gevelbekleding van de houtsoort Azobé begon als meerpaal. Voor het kantoor van Rijkswaterstaat werden de meerpalen verzaagd tot shingles. Nu zijn de shingles van Terneuzen naar Kloetinge verhuisd van het districtskantoor naar de zorgkliniek: …en dat is drie!

Innovatief

Het op deze wijze hergebruiken van een draagconstructie in een nieuw gebouw is op deze schaal nog niet eerder vertoond in Nederland. Circulair bouwen gaat niet alleen over het kunnen hergebruiken van materialen in de toekomst, maar vooral ook over het benutten van de huidige materiaalvoorraad. Deze materiaalvoorraad wordt tot nu toe nauwelijks benut. Omdat al decennialang materialen relatief goedkoop zijn ten opzichte van arbeid, zijn we verleerd hoe we met bestaande materialen moeten omgaan. We zijn getraind en opgeleid om het bestaande weg te gooien en met nieuw materiaal aan de slag te gaan.

Dat nu omdraaien vraagt om creativiteit en innovatie, mede omdat de markt hierop nog niet is ingericht. Het project Emergis laat zien wat de potentie hiervan is en is een aanmoediging voor iedereen om dit vaker te doen!

Economische waarde

De economische waarde van het hergebruik van materialen is evident, maar helaas op dit moment nog niet rendabel. Met de transitie naar een circulaire economie in 2050 zal dit in de toekomst wel het geval zijn. Schaalvergroting, het belasten van afval en mogelijk het belasten van ‘nieuw materiaal’ zouden dit proces kunnen versnellen. Voorwaarde is uiteraard wel dat bestaande materialen eenvoudig te ‘oogsten’ zijn. Dit betekent dat de materialen met beperkte inspanning en onbeschadigd uit de bestaande gebouwen verwijderd moeten kunnen worden. Het oogsten van het districtskantoor in Terneuzen laat zien dat een houtconstructie zich bij uitstek hiervoor leent. Met de huidige aandacht voor circulair bouwen is de verwachting dat het oogsten in de toekomst alleen maar makkelijker zal worden.

Naast eenvoudige demontage is ook de aanpasbaarheid van de geoogste materialen van belang. Hoeveel moeite kost het om de materialen, desnoods iets aangepast, weer doelmatig in te zetten in een nieuwe constructie? Op basis van de ervaringen van Emergis kan geconcludeerd worden dat met name hout prima aan deze eis voldoet. Hout laat zich eenvoudig inkorten of verlengen, verdubbelen of anderzijds aanpassen. Deze bewerkbaarheid is vele mate beter dan bijvoorbeeld bij beton.

In het buitenland zal een vergelijkbare behoefte bestaan aan hergebruik van bestaande materialen. De kennis opgedaan in project Emergis zal ook voor deze landen van waarde kunnen zijn. Wanneer hier actief mee aan de slag gegaan wordt zou Nederland koploper kunnen worden in duurzaam hergebruik van materialen. Het is niet te verwachten dat er een grote internationale handel zal gaan ontstaan in gebruikte materialen.

Technologisch geavanceerd

De oplossing van hergebruik van materialen kenmerkt zich met name door haar low-tech karakter en vakmanschap. Juist niet op zoek naar nieuwe technologie, maar terug naar de oorsprong van de ingenieurskunst: gebruik wat je hebt zo slim en effectief mogelijk.

Dit neemt niet weg dat in de toekomst technologie kan bijdragen aan het vergroten van de toepasbaarheid van dergelijk materiaalhergebruik. Met name de logistieke puzzel van vraag en aanbod, (wanneer komt het juiste materiaal, op de juiste tijd, in de juiste hoeveelheid, op de juiste plek beschikbaar?), zal baat hebben bij toepassing van technologische hulpmiddelen. Hierin kan het digitale materialenpaspoort een grote rol gaan spelen. Wat betreft patenteerbaarheid van de oplossing: dat lijkt onwenselijk. Gezien de maatschappelijke waarde van het gebruiken van bestaand materiaal, is het wenselijk dat het op zeer grote schaal kan worden gaan toegepast in de toekomst. Patenten zijn niet in het belang van een dergelijke verbreding van de toepassing.

Maatschappelijke waarde

In een tijd waarin we op zoek zijn naar manieren om invulling te geven aan de klimaatdoelstellingen van Parijs en tegelijkertijd behoefte hebben aan een enorme hoeveelheid extra woningen, zijn initiatieven met duurzaam materiaal meer dan welkom. Zeker als die initiatieven nu meteen al effectief zijn en niet pas over tientallen jaren. Vaak zijn bijzondere projecten nodig om als voorbeeld te dienen en om te laten zien dat het ook anders kan. Dat het anders moet is inmiddels duidelijk in een tijd van stikstofcrisis en klimaatakkoorden. Emergis laat zien dat het ook nu al anders kan. Daarmee kan het de inspiratie zijn voor de jeugd, het aanstormend talent van de toekomst. 

Adviesbureau Lüning

The new Youth clinic in Kloetinge is the prime example of circularity in the Netherlands. Materials from an existing office in Terneuzen were given a second (or even third) life in the new project! The timber structure, plays an important role in this re-use of material.

Rijkswaterstaat completed its sustainable office in Terneuzen in 2000. Due to the fact that the adjacent sea lock needed to be enlarged, the building had to be demolished in 2015. At the same time, Emergis wanted to renovate its clinic in Kloetinge. At the initiative of the architect, as much material from the Rijkswaterstaat building as possible was used for the new clinic.

Existing Glulam columns and floor beams were used for the new structure. The carefully ‘harvested’ materials were listed and these lists were used in the structural design. When the needed structural capacity of an available member was insufficient, multiple members were combined.